बीबीसी । बंगलादेशको अर्थतन्त्रबारेमा पछिल्ला वर्षमा आएका केही बयानहरु हेरौँ ।
विश्व बैंकः बंगलादेशले गरिबी कम गर्नमा दिगो प्रगति हासिल गरेको छ । दिगो आर्थिक विकासले यसमा मद्दत गरेको छ । यो प्रगति र विकासको प्रेरणादायी कथा हो, जसमा सन् २०३१ सम्म उच्च मध्यम–आम्दानी देश बन्ने लक्ष्य छ ।
ब्रुकिंग्स इन्स्टिट्यूसनः बंगलादेश पछिल्ला वर्षहरूमा एसियाको सबैभन्दा उल्लेखनीय र अप्रत्याशित सफलताका कथाहरूमध्ये एक हो ।
बंगलादेश सरकारः हामी विश्वकै सबैभन्दा छिटो गतिमा बढ्दै गरेको अर्थतन्त्रहरूमध्ये एक हौं । एक दशकभन्दा बढी समयदेखि छिटो विकास गर्दै बंगलादेश अर्को एसियन टाइगर बन्ने बाटोमा छ ।
एसियाली विकास बैंकः बंगलादेश सन् २०२६ मा सबैभन्दा कम विकसित देशहरूको समूहबाट अघि बढ्ने मार्गमा छ, तर यस परिवर्तनमा चुनौतीहरू पनि छन् ।
आईएमएफः बंगलादेशको अर्थतन्त्रले धेरै चुनौतीहरू पार गर्दै अगाडि बढिरहेको छ । कठिन परिस्थितिमा पनि, विकासको गाडी लगभग सही बाटोमा छ ।
बंगलादेशको घटनाक्रमबाट सिकाइ
बंगलादेशमा शेख हसीनाको सरकार सन् २००९ देखि सत्तामा छ । अर्थतन्त्रको क्षेत्रमा नयाँ उचाइहरूको श्रेय धेरै हदसम्म यसै सरकारलाई जान्छ । तर पछिल्ला केही दिनमा बंगलादेशको नाटकीय घटनाक्रमले एउटा प्रश्न उठाएको छ र त्यो प्रश्न यो हो कि आर्थिक मोर्चामा राम्रो प्रदर्शन हुँदाहुँदै पनि सत्ताप्रति जनतामा आक्रोश किन थियो ?
बंगलादेशको यो घटनाक्रमबाट सिक्न सकिने राजनीतिक पाठहरू के हुन् ? यसलाई बुझ्नका लागि हामीले धेरै विश्लेषकहरूसँग कुरा गरेका छौं, साथै धेरै संस्थाहरूका आँकडाहरूको विश्लेषण गरेका छौँ ।
डा सलीम रेहान ढाका विश्वविद्यालयमा अर्थशास्त्रका प्रोफेसर हुन् । उनले बीबीसीसँगको कुराकानीमा भने, “म यस सरकारको आर्थिक प्रदर्शनलाई कोभिड अघि र कोभिड पछि, मोटामोटी दुई भागमा विभाजन गर्छु ।”
यो सत्य हो कि यस सरकारले देशको अर्थतन्त्रमा सुनौलो युगको सुरुवात गरेको छ । गरिबी उन्मूलनको काम जारी थियो, लगानी आउँदै थियो र विकास दर पनि बढ्दै थियो । तर अर्थतन्त्रसँगै संरचनात्मक समस्या छन्, जस्तै डिफल्ट ऋण दर उच्च छ र कर आधार धेरै कम छ ।
उनका अनुसार यी वर्षहरूमा सरकारको आफ्नै राजनीतिक वैधता घट्दै गयो । यसमा निर्वाचन र विपक्षमाथि आक्रमण गर्न सत्ताको दुरुपयोगको आरोप पनि सामेल छन् । त्यसपछि पनि, किनकि अर्थतन्त्र राम्रो गरिरहेको थियो, जनता त्यति आक्रोशित थिएनन् ।
यद्यपि एउटा तथ्य यो पनि हो कि अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोषका अनुसार, बंगलादेशको सकल घरेलू उत्पादन (जीडीपी) केही वर्षहरूका लागि भारतभन्दा पनि बढी भएको थियो । यस प्रवृत्तिमा हालसालै मात्र परिवर्तन आएको छ ।
प्रोफेसर रेहानका अनुसार यहाँसम्म कि जब कोभिडको समय आयो, तब पनि यस सरकारको प्रदर्शन निकै खराब थिएन । त्यो बेला काम यसरी गरिएको थियो कि समाजसँगै खोप कार्यक्रमलाई पनि आर्थिक प्याकेज प्रदान गरिएको थियो । यो सबै राम्ररी भयो र यसको श्रेय पनि सरकारले पाएको छ ।
“यो २०२१ को अन्त्य र २०२२ को सुरुवातको समय थियो, जब महामारीको समय र समाप्त हुने क्रममा थियो तर आर्थिक संकेतकहरू गति समात्न सकेका थिएनन् । महँगी बढ्दै गएको थियो र निर्यात पनि राम्रो भइरहेको थिएन”, उनले भने, “यस अवधिमा बंगलादेशको विदेशी मुद्रा भण्डार घट्दै गएको थियो र रोजगारका अवसरहरू घट्दै गएका थिए ।”
उनका अनुसार सरकारले यसको लागि रूस–युक्रेन संकटलाई जिम्मेवार ठहराइरहेको थियो । तर जनतालाई सरकारले भनेका कुरा मन परेन, विशेष गरी तब, जब दैनिक आवश्यकताका वस्तुहरू महिना महिनामा महँगो भइरहेका थिए ।
प्रोफेसर रेहान बंगलादेशको थिंक ट्यांक, साउथ एसियन नेटवर्क अन इकोनोमिक मोडलिङ (सानेम) का कार्यकारी निर्देशक पनि हुन् । उनी भन्छन्, “जहाँ सरकार आफ्नो राजनीतिक वैधता गुमाउँदै थियो, त्यही क्रममा आर्थिक प्रदर्शनबाट उसलाई मिलिरहेको शक्ति पनि समाप्त हुँदै गएको थियो, र विद्यार्थी आन्दोलनको सुरुवात भएको कारण पनि यो नै हो ।”
रेटिङबाट देखिएको आर्थिक स्वास्थ्य
बंगलादेशको अर्थतन्त्रमा आइरहेको संकटका संकेत स्पष्ट रूपमा देखिन थालेका थिए । कोभिड महामारी अघि, ‘मूडीज’ले बंगलादेशको अर्थतन्त्रलाई श्रीलंकासँगै एशिया प्रशान्त क्षेत्रमा ‘नेगेटिभ’ श्रेणीमा राखेको थियो ।
ढाकामा रहेका अर्थशास्त्री, डा. अल महमूद टीटूमीरले बंगलादेशको आर्थिक मोडलको आफ्नै सीमाहरू थिए र यो आफ्नो ‘सीमा’मा पुगेको बताए । उनी भन्छन्, “बंगलादेशको विकासको कथामा खपतको महत्वपूर्ण भूमिका थियो । देशको कपडा उद्योग र विदेशमा रहने आफ्ना नागरिकहरूबाट प्राप्त हुने धनले हामीलाई भुक्तानी संकटबाट बच्न मद्दत गर्यो । तर अर्थतन्त्रमा यसबाट प्राप्त हुने मद्दतको पनि सीमाहरू छन्, र हामी त्यो सीमासम्म पुगेका छौँ । जहाँसम्म अर्थतन्त्रमा लगानी र रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्ने कुरा छ, त्यो वास्तवमा कहिल्यै भएन। अधिकांश रोजगार, अनौपचारिक क्षेत्रमा थियो ।”
उनका अनुसार क्रेडिट रेटिङ एजेन्सीहरूलाई ध्यानमा राख्दा बंगलादेशको रेटिङ लगातार घट्दै गएको थियो । उनको यो भनाइ गलत पनि छैन । सेप्टेम्बर २०२३ मा रेटिङ एजेन्सी फिचले बंगलादेशको लामो अवधिको विदेशी मुद्रा रेटिङलाई डिफल्टबाट नेगेटिभमा परिवर्तन गरेको थियो । यसले बंगलादेशमा बाह्य झट्काहरूको जोखिम बढ्दै गइरहेको देखाएको थियो ।
यसै वर्ष जुनमा क्रेडिट रेटिङ एजेन्सी फिचले बंगलादेशको रेटिङ बी पोजिटिभबाट बीबी नेगेटिभमा झारेको थियो, जसले देशको ‘एक्सटर्नल बफर’ कमजोर हुँदै गएको देखिन्छ । जुन हालसालैका नीतिगत सुधारका बाबजुद चुनौतीपूर्ण साबित हुन सक्छ ।
यसले बंगलादेशको स्थिति अझै कमजोर बनाएको थियो । सन् २०२२ देखि जुन नीतिगत निर्णयहरू लिइए, तिनीहरूले विदेशी मुद्रा भण्डारमा गिरावट रोक्न पर्याप्त थिएनन् ।
ढाका विश्वविद्यालयमा विकास अध्ययनका प्रोफेसर, ड रशीदका अनुसार यहाँ महँगी बढ्यो, स्थानीय मुद्रा दर निकै घट्यो, जसले आयात अत्यधिक महँगो बनायो । “पछिल्लो केही वर्षमा बंगलादेशको ऋण तीन गुणा बढेको छ र कमजोर मुद्राले उसको समस्यालाई झन् बढाउँदै लग्यो । सामाजिक सुरक्षा जालको रूपमा भारतमा सार्वजनिक वितरण प्रणाली छ । तर यहाँ बंगलादेशमा यस मामिलामा राजनीति हुन्छ”, उनले भने ।
युवाहरूमा बढ्दो असन्तुष्टी
बंगलादेशमा जनसंख्याको ठूलो हिस्सा युवाहरूको छ । सरकारी आँकडाका अनुसार बंगलादेशको ४५ प्रतिशत जनसंख्या २४ वर्षभन्दा कम उमेरको छ । यस्तै गरी ७० प्रतिशत जनसंख्या ४० वर्षभन्दा कम उमेरको छ । लगभग २३ लाख युवा हरेक वर्ष रोजगारको खोजीमा लागिपर्छन् ।
डा. रशीदका अनुसार जनसंख्यामा युवाहरूको यो सहभागिताबाट हामीले फाइदा लिनुपर्ने थियो । तर त्यस्तो भएन । यसले गर्दा धेरै युवाहरूलाई लाग्न थाल्यो कि यस देशमा उनीहरूको भविष्य छैन । यस्तो अवस्थामा जस युवाहरूले देश छोडे, तिनीहरू सायद कहिल्यै फिर्ता आउन चाहँदैनन् ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस्