आज म आर्थिक बर्ष २०८१/०८२ को बजेटमाथिको सिद्धान्त र प्राथमिकता सम्वन्धी छलफलमा यस गरिमामय संसदमा आफ्ना धारणाहरू राख्न गइरहेको छु । यस गरिमामय संसदमा उभिएर आगामी आर्थिक बर्षको बजेटका सिद्धान्त र प्राथमिकताका सन्दर्भमा बोलिरहदा मैले विगत २० बर्षदेखि नेपाली अर्थतन्त्र, आर्थिक विकास र बजेटका सम्बन्धमा कस्तो सोंच प्रस्तुत गर्दै आइरहेको छु भन्ने श्रृंखलालाई पनि जोड्न गइरहेको छु । किनभने आर्थिक विकासका दृष्टिकोणले २० बर्षको समय भनेको निकै महत्वपूर्ण कालखण्ड हो । हाम्रा छिमेकी मुलुकहरू विश्व अर्थतन्त्रको शिखरमा चढेको र विश्वका उदीयमान अर्थतन्त्रहरूले फड्को मारेको समय पनि यहि हो । नेपालको सन्दर्भमा २०६२/०६३ को राजनीतिक परिवर्तनपछि राजनीतिक एजेण्डा व्यवस्थापन भई आर्थिक विकासको यात्रा प्रारम्भ हुनुपर्ने मान्यता राखिएको यहि समय हो जसलाई ‘नयाँ नेपाल’ को नामाकरण समेत गरिएको थियो ।

मैले आफ्नो अर्काईभ पल्टाउदै थिएँ– २०६१ सालमा नेपाल उद्योग परिसंघद्वारा आयोजित डबल डिजिट ग्रोथ सम्बन्धि आर्थिक सम्मेलनमा दुई अंकको आर्थिक वृद्धिदर सम्भव छ भनेर प्रस्तुत गरेको डकुमेण्ट फेला पारे । त्यतिबेला पनि नेपाल आर्थिक रुपमा शिथिल अवस्थामा थियो । लोकतान्त्रिक व्यवस्थाको घाटी निमोठिएको त्यो समयमा आर्थिक बर्ष २०५८/०५९ मा आर्थिक वृद्धिदर ऋणात्मक रहेको पृष्ठभुमिमा मैले नेपालले दोहोरो अंकको वृद्धिदर हासिल गर्न सम्भव छ भन्ने आधारहरू प्रस्तुत गरेर देशमा नयाँ आशा र उत्साह जगाउने प्रयास गरेको थिए । र, जसलाई अर्थतन्त्रका स्टेक होल्डरहरूले सकारात्मक रुपमा अपनत्व लिएका थिए ।

यहि बीचमा देश संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपालमा परिणत भयो । २०६४ सालमा पहिलो पटक संविधानसभाको निर्वाचन भयो । र, १० बर्षे सशस्त्र युद्धबाट शान्ति प्रकृयामा आएको नेकपा (माओवादी) संसदको सबैभन्दा ठूलो दल बन्दै सरकारको नेतृत्वमा पुग्यो । हालका सम्माननीय प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ पहिलो पटक प्रधानमन्त्री बन्नुभयो । २०६५ साल भदौ १५ गते सिएनआईले आर्थिक सम्मेलनको आयोजना गरेको थियो । 

उक्त सम्मेलनमा मैले हरेक नेपालीको मासिक आय १२ हजार: एक राष्ट्रिय संकल्प विषयक विस्तृत प्रतिवेदन प्रस्तुत गर्दै नेपाल अब तीब्र आर्थिक विकासको चरणमा प्रवेश गर्न सक्छ, राजनीतिक एजेण्डाहरू व्यवस्थापन भएकाले सरकार आर्थिक विकासको एजेण्डालाई केन्द्रमा राखेर अगाडि बढ्नुपर्छ भन्ने मार्गचित्र पेश गरेको थिएँ । मलाई सम्झना छ– सम्माननीय प्रधानमन्त्री प्रचण्डको प्रधानमन्त्रीका रुपमा पहिलो औपचारिक कार्यक्रम पनि सोही थियो । ‘नयाँ नेपाल’ को नारा घन्किरहेको त्यो समयले आर्थिक विकासको रफ्तारलाई समात्नेछ भन्ने विश्वासका साथ मैले दोहोरो अंकको आर्थिक वृद्धिदर हासिल गर्न निम्न अनुसारका आधारहरू पनि प्रस्तुत गरेको थिए ।

आज म १५ बर्षपछि संसदमा उभिएर बोल्दै गर्दा त्यतिबेलाका प्राथमिकता अहिले पनि उहि छन् । व्यावसायिक कृषिको नारा नीतिमा सिमित भएर बसेको छ । खेतका गराहरूमा आउनै सकेन । जसका कारण दाल, भात र तरकारीमा समेत हामी परनिर्भर बनिरहेका छौँ । वनजन्य उद्योगको अवधारणालाई बाहिर ल्याउनै सकिएको छैन । १० बर्षमा १० हजार मेगावाट जलविद्युत्को नारा चुनावी घोषणापत्रहरूमा दोहोरिरहेको छ । भारतले १० हजार मेगावाट विद्युत् खरिद गर्ने सहमति जनाउँदा हामीसँग हाल एक हजार मेगावाट विद्युत् पनि निर्यात गर्न सक्ने अवस्था छैन । उत्पादनशील उद्योगहरू प्रत्येक बर्ष खुम्चिदै गएका छन् । कुनै बेला जीडीपीमा १३ प्रतिशतसम्मको योगदान गर्ने यो क्षेत्र अहिले ५ प्रतिशतमा सीमित छ ।

यस अवधिमा वैदेशिक रोजगारीमा जाने युवाको संख्या भने उच्चदरले वृद्धि भएको छ । र, तिनै युवाले पठाएको रेमिट्यान्सले नेपाली अर्थतन्त्रको चक्र (रेमिट्यान्स–आयात–राजश्व) चलिरहेको छ । अहिले राष्ट्रिय ढुकुटीमा वैदेशिक मुद्राको सञ्चिती बलियो बन्नुमा वैदेशिक रोजगारीमा गएका यिनै युवाहरूकै योगदान छ । तर यति धेरै मात्राको रेमिटेन्सलाई हामीले उत्पादनमूलक क्षेत्रमा पुनर्लगानी गर्न नसक्नु अत्यन्तै दुखद हो ।

पर्यटनका बारेमा धेरै चर्चा गर्दै गर्दा धैरै नयाँ गन्तव्य खोल्न नसक्नु, निर्माण सम्पन्न भएका भैरहवा र पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थललाई प्रयोग गर्न नसक्नु र लुम्बिनीमा पर्यटन प्रवद्र्धन गर्न नसक्नुजस्ता जटिल समस्या यथावत छन् ।

हामी कहिल्यै प्रडक्ट स्पेसिफिक र सेक्टर स्पेसिफिकमा जान सकेनौं । र हाम्रा छिमेकी जाइन्ट इकोनोमीसँग प्रतिस्पर्धा गर्न सकैनौं । जलविद्युत र सिमेन्ट र स्टिल उद्योगको श्रृंखला त तयार भयो तर यसको कस्ट यति धेरै बढ्यो कि वित्तिय क्षेत्रमा समस्या उत्पन्न भएको छ । यसले बैंकहरुलाई दवावमा पारेको छ ।

०४८ सालको आर्थिक उदारीकरणमार्फत् सुरु गरिएको सुधारले मुलुकमा निजी क्षेत्रको संस्थागत विकास हुन सकेको हो । सोही नीतिको प्रतिफलस्वरूप मुलुकमा दूरसञ्चार, बैंक तथा वित्तीय क्षेत्र, हस्पिटालिटी, यातायात तथा हवाई उड्डययन, सूचना प्रविधि, शिक्षा र स्वास्थ्य क्षेत्रले ठूलो फड्को मारेको छ । 

यस नीतिले कुल गार्हस्थ उत्पादनको झन्डै ३५ प्रतिशत हिस्सा ओगट्ने यी क्षेत्रहरू विकास भएका हुन् । हामी तीन दशकअघिको आर्थिक सुधारको भरमा अर्थतन्त्र चलाईरहेका छौँ । त्यसपछि दोस्रो चरणको सुधारलाई अगाडि बढाउनुपथ्र्यो । नयाँ क्षेत्रहरू पहिचान गर्दै त्यसको विकास गर्न सक्नुपर्दथ्यो ।

दोस्रो चरणको सुधारमार्फत् हामी डिजिटल प्रविधि, बायोटेक, फार्माजस्ता टेकबेस्ड इन्डष्ट्रीमा जानुपर्दथ्यो । त्यसो गर्न सकेको भए हामी माइक्रोसफ्टदेखि अमेजोनसम्मको आधुनिक विकाससँग जोडिन सक्थ्यौं । सोहि अवधिमा सिंगापुर, हैदरावाद र सिलिकन भ्यालीले गरेको जस्तै नयाँ ढंगको विकास पनि गर्न सक्थ्यौं होला ।

तर, सोही सुधारको ब्याज खाएर मात्रै बस्ने काम भएको छ । यस अवधिमा विश्व अर्थतन्त्रको दिशा नै यू–टर्न भएको छ । ‘डिजिटल वल्र्ड’को कारण आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सका साथसाथै नवप्रवर्तनका यथार्थ हाम्रा माझ छन् र नेपाल यसको अभिन्न अंग बन्न सक्ने सम्भावना छ । त्यसैले हामीले दोस्रो चरणको आर्थिक सुधारअन्तर्गत नयाँ पोलिसी डिपार्चरमा जान ढिला भइसकेको छ ।

माथिको तथ्यांकले के देखाउँछ भने विगत १५ बर्षमा समयको अन्तरालमा हुने र अन्तर्राष्ट्रिय टे«न्डबाट प्रभाभित हुने क्षेत्रहरू बाहेक हाम्रो आफ्नै क्षमताले आर्थिक विकासमा खास केही गर्न सकिएको छैन । त्यतिबेलाका हाम्रा प्राथमिकताहरु अहिले पनि लगभग उस्तै अवस्थामा छन् ।

२०६१/२०६५ मा हामीलै गरेको प्रक्षेपणको तुलनामा हामी अगाडि बढ्न सकेनौं ।

म अब हाम्रो अर्थतन्त्रमा रहेका चुनौती र सम्बोधन गर्नुपर्ने बिषयलाई म निम्न ९ बुँदामा संक्षिप्त चर्चा गर्न चाहान्छु ।

अहिले आमनागरिक र विशेष गरि युवाहरू निराश छन् । उनीहरू निराश हुनुको कारण राजनीतिक भागवण्डा नपाएर होइन, आर्थिक विकासको दुरूह अवस्थाले हो । त्यसैले हामीले तत्काल आम नागरिक र युवाहरूलाई आशावादी बनाउनु र देशको अर्थतन्त्रलाई सवल बनाउँदै आर्थिक विकासको बाटोमा अगाडि बढ्नुपर्छ । त्यसका लागि हामीले निम्न काममा फोकस गर्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

१. विकास परियोजना कार्यान्वयनको उदेगलाग्दो अवस्था (उदाहरणका रुपमाः मेलम्ची, फास्ट ट्रयाक, निजगढ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल, सिक्टा सिंचाई, नारायणगढ–बुटवल सडक) लाई अन्त्य गर्दै विकास परियोजनालाई तिब्र गतिमा कार्यान्वयन गरेर देखाउने ।

२. सरकारको चालु खर्च घटाउने र पुँजीगत खर्च बढाउने । बजेटमा पुँजीगत खर्चको अंश ५० प्रतिशत पु¥याउने रणनीति लिने । विनियोजित पुँजीगत खर्च समयमा खर्च गर्ने अनिवार्य व्यवस्था मिलाउने ।

३. विकास परियोजना कार्यान्वयन गर्ने र कार्यान्वयन गर्न नसक्ने कर्मचारीतन्त्रलाई पुरस्कार र दण्डको व्यवस्था गर्ने, प्रशासनमा राजनीतिकरण अन्त्य गर्ने । महत्वपूर्ण परियोजनाको जिम्मेवारीमा रहेका कर्मचारीलाई सरकार परिवर्तन हुने वित्तिकै हेरफेर गर्ने काम रोकिनुपर्छ ।

समन्वय गर्ने क्षमतमा समस्या: तथ्यांकहरुको बारेमा म केहि पछि विश्लेषण प्रस्तुत गर्नेछु । पुँजीगत खर्च गर्न सकेनौं भनेर हामीले सदनमा आवाज उठाउन थालेको धेरै वर्ष भईसक्यो । तीन तहका सरकारहरुबीच समन्वय अभाव भयो भन्ने आवाज पनि दिनानुदिन उठिरहेको छ । संघीयता पश्चात सात प्रदेशमा चालू खर्च धान्न नसक्ने अवस्थामा पुगेको छ भने पूजीगत खर्चकौ अवस्था दयनीय छ । यसका अनेक बाहाना होलान् तर सारमा हाम्रो समन्वय गर्ने क्षमताका ठुलो समस्या देखा परेको छ । यसका लागि आवश्यक नीति, कानुन र कार्यक्रम आजको अपरिहार्यता हो ।

७ प्रतिशत अनुपातको मुल्यवृद्धि: मैले आज प्रस्तुत गरेको २० वर्षको काल खण्डमा आमनेपाली जनताले खेपेको सबैभन्दा ठुलो मर्कामध्ये मूल्यवृद्धि पनि पर्दछ । नागरिकको भान्साले आजको अर्थतन्त्रलाई प्रष्ट पार्दछ । भनिन्छ, एभयउभिक पष्तअजभल भहउबिष्ल तजभ अगचचभलत भअयलयmथ।

मागमा कमी: केहि समय अगाडिसम्म हामी भन्दै थियौं, अर्थतन्त्र लयमा फर्किदै छ । तर म यहाँ एउटा डरलाग्दो तथ्यांक प्रस्तुत गर्न चाहन्छु । विगत केहि समय अगाडि नेपाल उद्योग परिसंघले सार्वजनिक गरेको सर्वेक्षणअनुसार दुई वर्ष अगाडिको तुलनामा बजारमा समग्र माग ३६.९३ प्रतिशतले घटेको छ । माग घट्नु भनेको वस्तु तथा सेवाको उपभोग घट्नु हो । सोहि अध्ययन प्रतिवेदन अनुसार नेपालमा ५२.३२ प्रतिशत उद्योगीले नयाँ लगानीका योजना स्थगित गरेका छन् ।

सम्माननीय सभामुख महोदय,

निजी क्षेत्रले लगानी नगरी रोजगारी वृद्धि हँदैन, रोजगारी वृद्धि नभई मागमा वृद्धि गर्न सकिँदैन । अर्थतन्त्रको यो चुरो विषयलाई हामी सबैले बुझ्न किन हिच्किचाई रहेका छौं ? राजस्व संकलनमा निरन्तर कमजोरः हाम्रो राजस्वमध्ये ४५% आयात तथा निर्यातको सिलसिलमा संकलन गरिने राजस्व थियो । 

केहि समय अगाडी राष्ट्र बैंकले सार्वजनिक गरेको माघ मसान्तसम्मको तथ्यांकअनुसार निर्यात गत वर्षको भन्दा पनि ७ प्रतिशत कम छ भने आयात पनि सात महिनामा गत आर्थिक वर्षको तुलनामा २.३ प्रतिशतले घटेको छ । यस्तो अवस्थामा हामीले पुरानै शैलिमा कदापी राजश्व वृद्धि गर्न सक्दैनौं । हामीले त्यसको विकल्प तय गर्नुपर्दछ ।

समग्रमा हाम्रो राजश्व संकलन गर्ने र खर्च गर्ने क्षमतामा गम्भीर समस्या सिर्जना भएको छ ।

हामी समस्याग्रस्त मात्रै होइन, विविध आरोह र अवरोहकाबीच हामीले केहि क्षेत्रमा प्रगति हासिल गरेका छौं, केहि क्षेत्रमा सम्भावनाहरू पहिचान भएका छन् र केहि क्षेत्रमा हामीले थोरै प्रयत्नबाट पनि ठुलो फड्को मार्न सक्ने सम्भावनाका क्षितिजहरु देखा परेका छन् । सर्वप्रथम, हाम्रा आँखा अगाडिका सम्भावनाहरुको बारेमा चर्चा गर्न चाहन्छु ।

जलस्रोत: नेपाल सरकारले केहि समय अगाडि आगामी १० वर्षमा भारतलाई १० हजार मेगावाट बिजुली निर्यात गर्ने सम्झौता गरेको छ । हाम्रो यो योजना सफल हुँदा नेपालले प्रत्येक वर्ष ५ खर्व रुपैयाँ आम्दानी गर्न सक्दछ । यो प्रक्रियामा पक्कै पनि अन्तरिक विधुत प्रयोगमा पनि ठुलो परिवर्तन आउने छ र सो सम्बन्धि उद्योग क्षेत्रमा पनि ठुलो रूपान्तरण आउने छ भन्नेमा म विश्वस्त छु । कर्णाली लगायत ठूला परियोजनामा विदेशी लगानीकर्ता लगानी गर्न र निर्यात गर्न तप्तर देखिएका छन् । हामीले भारत र बंगलादेश गरेर ४० हजार मेगावाट विजुली निर्यात गर्न सक्छौं । त्यसका लागि सरकारले आवश्यक वातावरण बनाउन जरुरी छ ।

स्थानीय सरकारहरुको क्षेत्र पहिचान: यो हामीमध्ये थोरैले पहिचान गरेको क्षेत्र हो भन्ने लाग्दछ । स्थानीय सरकारहरु संघीयताका सबैभन्दा उज्याला पक्षहरु हुन् । कुनै एउटा निकायलाई स्वायत्त अधिकार दिँदा कसरी उसलै राम्रो काम गर्न सक्दछ भन्नै नमुना उदारहण पनि हुन् । विगत ७ वर्षको स्थानीय सरकारको अभ्यासबाट नेपालका लगभग सबै स्थानीय सरकारहरुले अब कुन क्षेत्रमा कुन प्रकारको पुँजी (जस्तै भौतिक पूँजी, मानव पूँजी, सामाजिक पूँजीमा) मा लगानी गर्दा कुन नयाँ क्षेत्रमा केन्द्रित हुँदा आर्थिक संरचनामा नै अमूल परिवर्तन गर्न सकिन्छ भन्नेमा धेरै अनुभवजन्य ज्ञान प्राप्त गरेका छन् । जब म मेरो निर्वाचन क्षेत्र जान्छु, पालिकाका प्रमुखहरु आफ्नो पालिकालाई कसरी विकसित गर्न सकिन्छ भन्ने बारेमा धेरै नैं प्रष्ट भएको पाउँछु । अहिलै स्थानीय सरकारलै खेपिरहेको बजेट अभावलाई अन्त्य गर्नुपर्दछ । विकास परियोजनामा साधारण खर्चकौ सिलिङ तोक्ने र त्यस्ता परियोजनाको निर्माण स्थानीय तहलाई हस्तान्तरण गर्नुपर्दछ ।

हाम्रो थोरै प्रयत्नबाट प्राप्त हुने सम्भावनाका क्षेत्रहरुको बारेमा पनि म चर्चा गर्न चाहन्छु ।

नेपाल आजको मितिमा अमेरिकामा विदेश विद्यार्थी पठाउने देशमा १२ औं नम्बरमा पर्दछ । त्यसैगरी हाम्रा युवाहरुले अन्य धेरै विकसित देशहरुमा पनि उच्च शिक्षा हासिल गरिरहेका छन् । उनीहरुलाई देश फर्काउन सकियो भने नविनतम सोचका साथ उद्यमशीलता विकासमा ठूलो फड्को मार्न सक्ने सम्भावना रहन्छ । तर हामीले हाम्रा विद्यार्थीहरूलाई नेपालमै वल्र्डक्लास एजुकेसनको व्यवस्था मिलाउनेतर्फ ध्यान दिनुपर्छ । विश्वका नाम चलेका विश्वविद्यालयहरुलाई उनीहरुसँगको सहकार्यमा नेपालमा नै ल्याउन सकियो भने नेपालाई शैक्षिक हव बनाउन सकिन्छ ।

बजेट निर्माणको प्रकृयामा आमूल परिवर्तन गर्न आवश्यक छ । हामीले यहाँ संघीय सरकारको बजेट, नीति तथा कार्यक्रम तयको घनिभूत छलफल गरिरहँदा हाम्रा ७५३ स्थानीय सरकार र ७ प्रदेश सरकारहरु भने यो प्रक्रियामा प्रवेश गरेका हुँदैनन् । संसारभर तल्लो तहको बजेट निर्माण हुँदै क्रमिक रुपमा माथिल्लो तहको नीति, कार्यक्रम र बजेट निर्माण गर्ने प्रचलन रहेको छ तर हाम्रो देशमा अझै पनि यो उल्टो प्रकृया कायम छ । जब हामीले पुषमा नै मन्त्रालय, मातहतका कार्यालय र प्रदेश एवं स्थानीय सरकारको बजेट सिलिङ लगभग तोकिएको अवस्थामा सबैले यो प्रक्रियामा लामो समय लिएर छलफल गर्ने परिपाटीको लागि हामीले थप प्रयत्न ग¥र्यौ भने हाम्रो नीति निर्माण र त्यसको कार्यान्वयन थप प्रभावकारी हुन्छ ।

बाँसबारी छालाजुत्ता कारखाना लि. सँगै च्याम्पियन, फुटवेयर लि. मा कारखानाको नाममा रहेको २५% शेयर समेत लिलामी मार्फत विक्री गर्ने तत्कालिन सरकारको निर्णयानुसार लिलामिको दोस्रो सूचनामा उत्कृष्ट प्रस्ताव पेश गर्ने प्रचलित निजीकरण सम्बन्धी कानून बमोजिम हस्तान्तरण गर्ने निर्णय राज्यबाट भएको हो । यो सम्पत्तीसँग मेरो सरोकार नभएको कुरा पनि म यहाँ राख्न चाहान्छु ।

म विगत ४५ बर्षदेखि नेपाललाई आर्थिक रुपमा सम्पन्न बनाउने अभियानमा सक्रियतापूर्वक क्रियाशिल छु । नेपाललाई आर्थिक रूपमा सम्पन्न बनाई विश्वमा नेपालको गौरव बढाउन सकिन्छ भन्नेमा गहिरो विश्वासले गर्दा मलाई यो बाटोमा डो¥याइरहेको छ । म आफ्नो उद्यम व्यवसायका माध्यमद्वारा होस् वा निजी क्षेत्रका नेतृत्वदायी सस्था नेपाल उद्योग बाणिज्य महासंघ र नेपाल उद्योग परिसंघको अध्यक्षका रुपमा वा राजनीतिका माध्यमद्वारा, मेरो एकमात्र उदेश्य नेपाललाई आर्थिक रुपमा सम्पन्न मुलुकका रुपमा स्थापित गर्नु हो । मैले मेरो जीवनकाल विकास केन्द्रित अभियानमा विताएको छुँ । यस्तो नितान्त आर्थिक बिषय राजनीतिक बिषय बन्नु आफैमा दुखलाग्लो बिषय भएको मैले अनुभव गरेको छु । 

यस्तो बिषयलाई राजनीतिकरण गर्ने प्रवृत्तीले वर्तमान अर्थतन्त्रका चुनौतीलाई थप जटिल बनाउँछ भन्ने मलाई लाग्दछ । देशले लामो सयमदेखि प्रतिक्षा गरिरहेको बिषय पनि यहि नै हो । यसलाई पार्टीगत रुपमा विरोध वा समर्थनको बिषय बनाईनु हुदैन भन्नेमा कसैको विमती रहनेछैन भन्नेमा पनि म उत्तिकै विश्वास राख्दछु । पश्चिम नवलपरासीका नागरिकले मलाई प्रतिनिधिसभा सदस्यमा सहज निर्वाचित गर्नुको पछाडि पनि मेरो विकासप्रतिको यहि प्रतिवद्धता नै मुख्य आधार हो भन्ने मैले महशुस गरेको छु।

हाम्रा संवादहरू केवल संवादका लागि संवाद हुदैछन् भन्ने सामाजिक आलोचनाले यो सदनमा पनि प्रवेश पाइसकेको छ । त्यसका लागि हामीले राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रिय अनुसन्धानहरुले नेपालले आगामी ५, १०, २५ बर्षमा प्राथमिकता दिनुपर्ने क्षेत्रहरूको पहिचान गरि सार्वजनिक गरिसक्दा पनि यो सम्मानित सदनको छलफलले यथेष्ठ स्थान प्राप्त गर्न सकेको छैन । म सोही प्रतिवेदनहरुले प्राथमिकता निर्धारण गरेका केही क्षेत्रहरुलाई यहाँ प्रस्तुत गर्दै आफ्नो मन्तव्यलाई अन्त्यतर्फ लैजान चाहान्छु । ती क्षेत्रहरु निम्न अनुसार रहेका छन् ।

अन्त्यमा, सबैले गम्भिरतापूर्वक समिक्षा गर्न जरूरी छ– के हाम्रो राजनीति, प्रशासनिक संरचना, संस्कार र क्षमतामाथि भनिए झैं नयाँ क्षेत्रको पहिचान र त्यसको दीर्घकालिन योजनासहितको कार्यान्वयनका लागि तयार छ ? छैन भने त्यो सबै गराउने जिम्मा यो सम्मानित सदनको हो । सरकारले पनि खुला हृदयकासाथ सदनसँग संवाद गर्नुपर्छ । र, सदनले त्यसमा नेतृत्वदायी भूमिका खेल्नुपर्दछ भन्ने मान्यताका साथ मेरा धारणाहरुलाई यहि विट मार्दछु । धन्यवाद । जय नेपाल ।